نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانش آموخته گروه روانشناسی عمومی ، واحد علوم و تحقیقات ،دانشگاه آزاداسلامیاهواز
2 عضو هیئت علمی گروه روانشناسی عمومی، دانشگاه آزاداسلامی اهواز
3 عضو هیئت علمی گروه روانشناسی عمومی دانشگاه آزاداسلامی اهواز
چکیده
هدف پژوهش حاضررابطه هوش معنوی و جهت گیری مذهبی با بهزیستی روانشناختی و اضطراب وجودی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهوازاست. حجم نمونه مورد مطالعه 380 نفر بودند که به روش نمونهگیریتصادفیطبقه ای انتخاب شدند. جهت جمع آوری اطلاعات از چهار پرسشنامه هوش معنوی، پرسشنامه نگرش مذهبی، پرسشنامه بهزیستی روانشناختی و پرسشنامه اضطراب وجودی استفاده گردید. این تحقیق از نوع همبستگی بود و برای تحلیل آماری داده ها از تحلیل کانونی استفاده شد. نتایج تحلیل داده های این پژوهش نشان داد که هر 4 نوع آزمون مربوط به تحلیل واریانس مربوط به تحلیل کانونی بین متغیرهای هوش معنوی و جهت گیری مذهبی با بهزیستی روانشناختی و اضطراب وجودی به جرأت می توان گفت بین متغیرهای مورد پژوهش در این فرضیه مطلقاً رابطه معنادار است و این متغیرها بر روی هم اثرگذار است و می توانند بر روی هم تأثیر مثبت و مستقیمی داشته باشند. به عبارت دیگر ضریب همبستگی کانونی 97/0 و انحراف معیار آنها 93/0 بوده. البته ارزش ذره آنها 14.35 گزارش داده شده و این بدان معناست که ضریب همبستگی کانونی در ریشه اول تقریباً 97/0 شده و این یعنی رابطه بسیار اثرگذار و معنی دار بین متغیرها وجود داشته.
کلیدواژهها
امروزه رفتارهای دینی راترکیبی از فرآیندهای شخصی – اجتماعی می دانند و دیدگاهها و مراحل مختلف دین شناسایی شده اند. بنیامین راش[1] اظهار نمود: دین آن قدر برای پرورش و سلامت روح آدمی اهمیت دارد که هوا برای تنفس. جیمز[2]، یونگ[3]،فرانکل[4]و فروم[5] هر کدام به نوبه خود نیز اهمیت رفتارها و اعتقادات دینی را یاد آور شده اند. همچنین یونگ اولین روانکاوی بود که فهمید افکار و عقاید دینی و افسانه، مظاهر بینش ها و اندیشه های ژرفی هستند(وونت[6]، 1975، نقل از شریفی 1381). شهید مطهری اثرات ایمان را این گونه مطرح می نماید: «اولین اثر ایمان این است که پشتوانه ای اخلاق است. یعنی اخلاق که خود سرمایه بزرگ زندگی است بدون ایمان اساس و پایه درستی ندارد. زیربنای همه ی اصول اخلاقی و منطقی، ایمان دینی، یعنی ایمان و اعتقاد به خداست». همه ی ادیان الهی دعوت به پیوند بین خالق و مخلوق می کنند و چنین پیوندی به خودی خود می تواند موجب آرامش روانی انسان شود. بنابراین همه ی ادیان الهی در پیشگیری و درمان اختلالات روانی می توانند نقش اساسی داشته باشند (مطهری، 1380).در واقع انسانها در فراز و نشیب تاریخ همیشه از دردها و آسیب های اجتماعی بسیاری رنج برده اند و همواره در جستجوی یافتن عمل و انگیزه های آن بوده اند، تا راهها و شیوه هایی را برای رهایی از آنها بیابند. که مجموعه این آگاهیها و تجارب توانسته زمینه هایی را برای معنویت و دینداری انسان گسترش دهد(ستوده، 1382).و این امر موجبپدید آیی این مفهوم طی سالهای اخیر شده. اهمیتمعنویت[7]ورشدمعنویدرانسان،درچنددههگذشتهبهصورتیروزافزون توجه روانشناسان و متخصصان بهداشت روانی را به خودجلب کرده است. پیشرفت علم روانشناسی از یکسو و ماهیت پویا وپیچیده ی جوامع نوین ازسوی دیگر، باعث شده است که نیازهای معنوی بشردربرابرخواسته ها ونیازهای مادی قد علم کنندو اهمیت بیشتر ییابند.به طوریکه سازمان بهداشت جهانی در تعریف ابعاد وجودی انسان، به ابعادجسمانی، روانی، اجتماعی و معنوی اشاره میکند وبعد چهارمیعنی بعد معنوی را نیز در رشد و تکامل انسان مطرح می سازد(هادی، 1381).وون3 (1993) معنوی ترابه عنوان تلاشی دائمی بشر برای پاسخ دادن به چراهای زندگی تعریف کرده است.معنویتیکیاز نیازهای درونی انسان است که برخی صاحبنظران آنرا متضمن بالاترین سطوح زمینه های رشد شناختی،اخلاقی،عاطفی، فردی(فارو4، 1983)، تلاش همواره آدمی برای پاسخ دادن به چراهای زندگی میدانند (شریفی درآمدی ،1383).
زیرا آدمی همیشه زمان درگیر “چراها”یی است که از خود می پرسد، هر زمان که فرصتی مغتنم یابد و از روزمرگی ها دور شود، به جستجوی آنچه در خود و محیط پیرامونشمی گذرد بر می آید. “حیرت” و پی آمد آن اضطراب، معلول درک ژرفتر و بنیادی تری ازلایه های وجود ی خود وجهان هستی است. به چنین اوضاع روانی که با میل به فهم و دلهره و تشویش در فلسفه هستی گرایانه و روانشناسی وجودی عجین شده “اضطراب وجودی” گفته میشود که خود را در سه مفهوم اساسی مینمایاند: 1) اضطراب سرنوشت و مرگ. 2) اضطراب پوچی و بی معنایی. 3) اضطراب گناه و محکومیت (گینگ[8]، 2008).
علاوه بر آن در دهههای اخیر، روانشناسی مثبتنگر[9] به عنوان تلاشی جهت بررسی توانمندیهای انسان است که هم اکنون این علم مطالعات مناسبی برای بهزیستی[10] و شادمانی در حوزههای مختلف آموزشی، بهداشتی، درمانی و دانشگاهی فراهم نموده است(لینلی[11]، 2004، نقل از کرمی نوری، 1391). روانشناسی مثبتنگر، حرکتی شناخته شده در جهت سوق دادن انسان به سمت رشد، شکوفایی و بالندگی است که نمیخواهد جایگزین هیچیک از انواع درمانهای روانشناختی شود(سلیگمن[12]، 1990، نقل از شکری، 1380). ابعاد نظری سلامت روانشناختی مثبت در دیدگاه اخیر شامل: استقلال[13]، تسلط محیطی[14]، رشد فردی[15]، ارتباط مثبت با دیگران[16]، هدفمندی در زندگی[17] و پذیرش خود[18] میباشد (ریف[19]، 1989، نقل از زنجانی طبسی، 1383).
در پژوهش (عاصمی، 1385، رحمانی و رحمانی، 1391، گرگری و فرید، 1391، طیبه، 1392، خدابخشی و کیانی، 1392) یافته های حاصل نشان داد که بین جهت گیری مذهبی با امید و بهزیستی روانشناختی در افراد همبستگی مثبت معنادار وجود دارد. به عبارتی مذهب و دستیابی به معنویت بخش مهمی از زندگی افراد را تشکیل می دهد و تاثیر مهمی بر سلامت و بهزیستی آنان دارد.
(حمید، کیخسروانی ، بابامیری و دهقانی،1391، اکبری زاده، باقری، حاتمی و حاجی وندی،1390) بر اساس نتایج به دست آمده از پژوهشی دریافتند که سلامت روان و هوش معنوی به طور معناداری، تاب آوری راپیش بینی می کنند و از آنجایی که افراد با سلامت روان بالا درجات بالاتری از تاب آوری را نشان می دهند، می توان نتیجه گرفت که فراهم نمودن عوامل حمایتی (مانند مذهب و معنویت) به منظور افزایش سلامت روان و هوش معنویمی تواند منجر به افزایش تاب آوری گردد.
جعفری (1388) بر اساس پژوهشی نتیجه گرفته شد که دانشجویان دارای جهت گیری مذهبی درونی بیش از دانشجویان دارای جهت گیری مذهبی برونی، از شیوه های مقابله ای مساله محور استفاده کرده اند همچنین دارای جهت گیری مذهبی برونی بیش از دانشجویان دارای جهت گیری مذهبی درونی از شیوه های مقابله ای هیجان محور استفاده کرده اند.
(نجار اصل،1384، رمضانی، 1385، عاصمی، 1385) نتایج نشان داد که نگرش مذهبی و معنوی با سلامت عمومی و مفهومی از خویشتن رابطه مثبت دارد. همچنین نگرش معنوی و مذهبی با اختلال در سلامت عمومی رابطه منفی معنادار دارد.
بیانی، گودرزی و عاشور(1387) پژوهشی با عنوان رابطه ابعاد بهزیستی روانشناختی و سلامت عمومی در دانشجویان دریافتند که بین ابعاد روانشناختی (پذیرش خود، رابطه ی مثبت با دیگران، خودمختاری، زندگی هدفمند، رشد شخصی، تسلط بر محیط) و سلامت عمومی رابطه منفی معنادار وجود دارد.
کوئینگ[20] (2007) نتایج نشان داد میان انجام اعمال و فعالیت های مذهبی مانند، دعا نیایش، شرکت در مراسم کلیسا و خواندن کتاب مقدس و شدت افسردگی بیماران رابطه منفی و معناداری وجود دارد.
امی و پارک[21] (2006) نتایج پژوهشی آنها نشان داد بیمارانی که اعتقادات مذهبی قوی تری دارند و در زندگی روزانه خود از روش های مقابله ای مثبت مذهبی مانند عفو و بخشش، جستجو برای برقراری ارتباط معنوی با خدا، دوستی با افراد مذهبی، دریافت حمایت معنوی و اجتماعی،امید داشتن شناخت خداوند به عنوان خیرخواه مهربان و تفسیر مثبت از حوادث استرس زندگی استفاده می کنند، افسردگی و اضطراب کمتری دارند و سریعتر بهبود پیدا می کنند.
بارون[22] (2006) بر اساس نتایج بدست آمده میان دینداری و اضطراب رابطه منفی و بین دینداری و سلامت روانی – جسمانی و شاد کامی رابطه مثبت وجود دارد.
راسموس و جونسون[23](2010)، در تحقیقی نشان دادند که بین سازگاری معنوی و سلامت روانشناختی در زنان رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. این تحقیق نشان داد زنانی که از لحاظ سازگاری معنوی در سطح بالاتری قراردارند به نسبت زنانی که از سازگاری معنوی پایین تری برخوردارند، سلامت روانشناختی بالاتری دارند.
پارگمن و ماتن[24](2011) در تحقیقات جدید خود اثرات سودمند دینداری و سلامت روان را در جوانان مذهبی و غیر مذهبی مطالعه کردند. نتایج به دست آمده حاکی از وجود رابطه معنادار میان سلامت روان و دینداری است. یعنی در جوانانی که معنویت بالاتر در زندگی خود احساس می کنند تمایل برای رفتارهای پرخطر نسبت به جوانی که معنویت کمتری را احساس میکنند پایین تر است.
کاتن[25] در تحقیقی(2013) با عنوان بهزیستی معنوی، کیفیت زندگی و سلامت روانشناختی در زنان مبتلا به سرطان انجام دادند به این نتیجه رسیدند که بیمارانی که بهزیستی معنوی و کیفیت زندگی بالایی دارند، سازگاری روانشناختی بالاتری در برابر بیماری دارند.لذا با توجه به پیش زمینه ی ارائه شده در مقدمه می توان گفت متغیرهای مطرح شده در پژوهش بر نحوی عملکرد فرد تاثیر می گذارند و این تاثیر موجب شناخت و درک بهتر از فرد می شود. بنابراین با توجه به ارتباط ظریف و شایان توجهی که بین متغیرهای پژوهش مشاهده می شود پژوهش حاضر به رابطه هوش معنوی و جهت گیری مذهبی با بهزیستی روانشناختی و اضطراب وجودی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز می پردازد.
روش
در این پژوهش جامعه آماری شامل کلیه دانشجویان (دختر و پسر) دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز درسالتحصیلی94-1393مشغولبهتحصیلمیباشند. بر اساس جدول مورگان 380 نفر نمونه ای مطلوب بود. از روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای استفاده گردید. بدین منظور تعداد کل دانشجویان مشغول به تحصیل به دست آمد، که اطلاعات بدست آمده نشان داد تعداد کل دانشجویان مشغول به تحصیل در این دانشگاه در نیمسال اول سال تحصیلی 1394 – 1393 به میزان 20000 نفر بودند. که شامل 11000 دانشجوی دختر و 9000 پسر بود.
ابزار اندازه گیری
الف) پرسش نامه نگرش سنج مذهبی: این مقیاس توسط خدایاری فرد و غباری بناب (1373) تهیه گردید و شامل 40 سؤال در خصوص حیطه های موضوعی، عبادات، اخلاقیات، ارزش ها، اثر مذهب در زندگی و رفتار انسان، مباحث اجتماعی، جهان بینی، باورها، علم و دین می باشد. نمره گذاری بر اساس روش لیکرت با گزینه های (کاملاً موافقم، تا حدی موافقم، نه موافق و نه مخالف، تا حدی مخالفم و کاملاً مخالفم) تنظیم شده است. برای نمره گذاری مقیاس به هر یک از گزینه های انتخاب شده که نگرش مثبت تلقی شده اند 5 و 4 امتیاز و به گزینه هایی که نگرش منفی تلقی شده اند 2 و 1 امتیاز و به گزینه های نه موافق و نه مخالف 3 نمره تعلق می گیرد. همچنین به سؤالاتی که نگرش منفی تلقی شده اند بر عکس نمره گذاری می شود.بیشترین نمره در این مقیاس (200) و کمترین نمره (40) می باشد. ضریب همبستگی نمره هر یک از مواد با نمره کل پرسش نامه در سطح 0001/0 معتبر است (خدایاری فرد و غباری بناب، 1373). شریفی (1381) ضریب اعتبار آزمون نگرش سنج مذهبی را از طریق همبسته کردن با آزمون سنجه دینداری مسلمانان، ضریب همبستگی برابر 48/0 بدست آورد که در سطح 0001/0 معنی دار بود. نجار اصل (1385) پایایی این پرسش نامه را با دو روش آلفای کرونباخ و تنصیف به ترتیب برابر 91/0 و 86/0 بدست آورده است. در پژوهش حاضر، برای محاسبه ضرایب پایایی این پرسش نامه از روش آلفای کرونباخ و نیز به روش تنصیف استفاده گردید که مقادیر ضرایب به ترتیب برابر 91/0 و 88/0 می باشد.
ب) پرسشنامههوش معنوی: در این پژوهش برای سنجشهوشمعنوی ازمقیاسهوشمعنوی(24SISRI-) کینگ (2008) استفاده شد. این مقیاس 24 ماده و چهار خرده مقیاس شامل تفکر وجودی با 7 ماده، تولید معنای شخصی با 5 ماده، آگاهی متعالی با 7 ماده، گسترش وضعیت هشیاری با 5 ماده دارد که برای سنجش هوش معنوی ساخته شده است. نمره گذاری این پرسشنامه با روش لیکرت و در طیف بین نظری ندارم (0)، درست نیست (1)، تاحدی درست (2)، خیلی درست (3) و کاملاً درست (4) می باشد که نمرات بالا نشاندهنده هوش معنوی بالا و یا وجود چنین ظرفیتی است. روائی این مقیاس در ایران به وسیله رقیب،حکیمینیا،سیادت،واحمدی (1388) پس از ترجمه بررویدانشجویان دانشگاه سنجیدهشد. برای محاسبه روایی سازه مقیاس از تحلیل عامل تأییدی مرتبه اول استفاده شد. یافتهها ساختارچهارعاملی 24 گویهای مقیاسسنجشهوشمعنویکینگراتاییدنمودند. برایبرآوردرواییهمگرای این مقیاس ازپرسشنامه تجربه معنوی غباری بناب (1384) به طور همزمان استفاده شده که ضرایب همبستگی این دو پرسشنامه 66/0 بهدست آمده است(01/0>p). کینگ (2008) بر روی نمونه دانشجویان، پایایی این پرسشنامه را با روش آلفای کرونباخ 95/0 و با روش تنصیف 84/0 گزارش کرده است. پایاییاینمقیاس در ایران توسط رقیب و همکاران (1388) بااستفادهازضریبآلفایکرونباخ 88/0برآوردشد(05/0>p). رقیبی، بخشانی و معلمی (1388) نیز در پژوهش خود پایایی این پرسشنامه را با روش آلفای کرونباخ 89/0 و با روش بازآزمایی در یک فاصله دوهفته ای 67/0 گزارش کرده اند. در تحقیق حاضر ضریب پایایی این پرسشنامه با استفاده از روش آلفای کرونباخ 85/0 محاسبه شد. همچنین ضریب گاتمن[26] برابر با 92/0 و ضریب اسپیرمن و براون[27] مساوی با 94/0 به دست آمد.
ج) پرسشنامه بهزیستی روانشناختی: برای سنجش بهزیستی روانشناختی ار مقیاس 84 سوالی استفاده شد. این رسشنامه دارای شش مقیاس است که هر مقیاس 14 سوال دارد و پاسخ به هر سوال بر روی یک طیف 6 درجه ای (از کاملا مخالف تا کاملا موافق) مشخص می شود. ضریب پایایی به روش بازآزمایی مقیاس بهزیستی روانشناختی 82/0 و خرده مقیاس های پذیرش خودف روابط مثبت با دیگران، خودمختاری، تسلط بر محیط، زندگی هدفمند و رشد شخصی به ترتیبی 71/0، 77/0، 78/0، 77/0، 70/0 و 78/0 گزارش شده است(بیانی و همکاران، 1387).
د) پرسشنامه اضطراب وجودی گود: برای سنجشاضطرابوجودی ازمقیاساضطرابوجودی 32 مادهای گود و گود (1974) استفادهمی شود. در ایران گنجی (1388) این پرسشنامه را به زبان فارسی ترجمه نمود. نمره گذاری این پرسشنامه به صورت صحیح (1) و غلط (0) می باشد که نمره بالاتر نشان دهنده اضطراب وجودی بالاتر است.سازندگان این مقیاس روائی آن را از طریق همبسته کردن کلیه مواد با کل آزمون به طور متوسط 49/0 گزارش نمودند و چنین نتیجه گیری کردند که روائی آزمون اولیه به حدی است که می تواند به عنوان آزمون نهائی در نظر گرفته شود. هالت (1994) در پژوهش خود نشان داد که این پرسشنامه با آزمونهای هدفمندی در زندگی پیگردی اهداف معرفتی و افسردگی، روایی همگرا و واگرای مطلوبی دارد. همبستگی کل 66/0 بود که نشان از قدرت روایی بالای این آزمون دارد. ویمس (2004) روایی این مقیاس را با استفاده از همبسته نمودن با مقیاس های اضطراب، افسردگی و خشم از پرسشنامه سلامت روان 90-SCL مطلوب گزارش کرد. در ایران گنجی(1388) گزارش کرد که روائی آن حدود 80/0=r به دست آمده است. معینی (1389) نیز روائی و پایائی این پرسشنامه را در ایران بررسی کرده است. وی روائی محتوائی خوبی را برای آزمون گزارش نمود. همچنین از طریق تحلیل مواد نیز روائی این آزمون را آزمود به نحوی که همبستگی بالائی بین کلیه سؤالات و نمره کل آزمون به دست آورد.سازندگان این مقیاس پایائی آن را 89/0 گزارش نموده اند. ویمس (2004) پایایی این مقیاس با استفاده از روش آلفای کرونباخ 71/0 و ضریب بازآزمایی آن را در یک فاصله دو هفته ای 72/0=r محاسبه نمود. در ایران نیز گنجی (1388) گزارش کرد که پایایی این پرسشنامه با استفاده از روش بازآزمایی حدود 70/0 به دست آمده است. نورعلیزاده میانجی و جان بزرگی (1389) هم پایایی این مقیاس با استفاده از روش آلفای کرونباخ 88/0 محاسبه کردند.
یافتهها
یافته های توصیفی
جدول 1. میانگین و انحراف استاندارد نمره های متغیرهای مربوط به پژوهش
متغیر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
حداقل |
حداکثر |
هوش معنوی |
69.70 |
25.11 |
3.00 |
131.00 |
جهت گیری مذهبی |
104.00 |
47.56 |
15.00 |
186.00 |
اضطراب وجودی |
37.40 |
10.61 |
32.00 |
64.00 |
بهزیستی روان شناختی |
251.68 |
123.42 |
23 |
417 |
همانطور که در جدول مربوط به متغیرهای پژوهش هوش معنوی که میانگین انحراف استاندارد و نمرات حداقل و حداکثر آن به ترتیب 70/69 ، 11/25 ، 00/3 و 00/131 است و در متغیر جهت گیری مذهبی به ترتیب 00/104، 56/47، 00/15، 186 در اضطراب وجودی 40/37، 61/10، 00/32، 64 و در متغیر بهزیستی روان شناختی به ترتیب 68/251، 42/123، 23، 417.
یافته های استنباطی
جدول 2. نتایج آزمون تحلیل واریانس مربوط به تحلیل کانونی بین متغیرهای مورد پژوهش در دانشجویان
نام آزمون |
مقدار (ارزش) |
F |
خطای dF |
سطح معنی داری |
ضریب اتا |
قدرت مشاهده |
آزمون اثر پیلایی |
0.46 |
139.63 |
329.00 |
0.00 |
0.46 |
1.00 |
آزمون لامبدای ویلکز |
0.54 |
139.63 |
329.00 |
0.00 |
0.46 |
1.00 |
آزمون اثر هتلینگ |
0.85 |
139.63 |
329.00 |
0.00 |
0.46 |
1.00 |
آزمون بزرگترین ریشه روی |
0.85 |
169.63 |
329.00 |
0.00 |
0.46 |
1.00 |
همان طور که در جدول تحلیل واریانس مربوط به تحلیل کانونی بین متغیرهای بهزیستی روان شناختی و اضطراب وجودی به عنوان متغیر وابسته، هوش معنوی و جهت گیری مذهبی به عنوان متغیرهای پیش بین حداقل در یکی از متغیرها رابطه معنی داری وجود دارد.
فرضیه اول: بین جهت گیری مذهبی و هوش معنوی با بهزیستی روان شناختی رابطه علی معناداری وجود دارد.
فرضیه دوم: بین جهت گیری مذهبی و هوش معنوی با اضطراب وجودی رابطه علی معناداری وجود دارد.
جدول 3. آزمون تأثیرات بین گروهی واریانس برای تحلیل کانونی
مقدار |
متغیر مستقل |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
F |
سطح معنیداری |
ضریب اتا |
قدرت مشاهده |
مدل اصلاحشده |
جهت گیری مذهبی |
71979.20 |
2 |
350989.0 |
2360.83 |
0.000 |
0.94 |
1.00 |
هوش معنوی |
116523.99 |
2 |
58261.77 |
207.08 |
0.000 |
0.56 |
1.00 |
|
بهزیستی روان شناختی |
جهت گیری مذهبی |
256086.86 |
1 |
256086 |
17.22149 |
0.000 |
0.84 |
1.00 |
هوش معنوی |
6572.00 |
1 |
6572 |
23.36 |
0.000 |
0.67 |
1.00 |
|
اضطراب وجودی |
جهت گیری مذهبی |
10549.84 |
1 |
10549 |
70.96 |
0.00 |
0.17 |
1.00 |
هوش معنوی |
29944.47 |
1 |
29944 |
106.43 |
0.000 |
0.24 |
1.00 |
|
جمع کل |
جهت گیری مذهبی |
4352977.00 |
333 |
ندارد |
- |
0.000 |
- |
1.00 |
هوش معنوی |
1827515.00 |
333 |
ندارد |
- |
0.000 |
- |
1.000 |
همان طور که در جدول فوق مشاهده می کنید که با نام آزمون تأثیرات بین گروهی واریانس ها برای استفاده از تحلیل کانونی بکار می رود. در مدل اصلاحی بین جهت گیری مذهبی با بهزیستی روان شناختی در سطح pP رابطه معنی دار شده و ضریب اثرگذاری 67/0 با توان آزمون 1.00 رابطه معنادار وجود دارد. فرضیه اول تائید می شود.
از طرفی بین جهت گیری مذهبی و هوش معنوی با اضطراب وجودی در سطح p
فرضیه سوم: بین جهت گیری مذهبی با بهزیستی روان شناختی و اضطراب وجودی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
جدول4. بین جهت گیری مذهبی با بهزیستی روان شناختی و اضطراب وجودی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
مقدار |
متغیر |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی dF |
میانگین مجذورات |
F |
سطح معنیداری |
ضریب اثر (اتا) |
توان مشاهده |
|
مدل اصلاح شده |
جهت گیری مذهبی
|
701979.20 |
2 |
350989.60 |
2360.83 |
0.000 |
0.94 |
1.00 |
|
همانطور که در جدول 4 ملاحظه می کنید که مربوط به فرضیه دوم پژوهش یعنی ارتباط بین جهت گیری مذهبی با بهزیستی روان شناختی و اضطراب وجودی است بخوبی نشان داده شده است که ضریب اثر 94/0 و توان مشاهده 100 درصد کامل یعنی 1 و سطح معنی داری 000/0>p وجود این رابطه بسیار معنادار را بین این متغیرها تأیید می کند.
3-1) بین بهزیستی روانشناختی با جهت گیری مذهبی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
3-2) بین بهزیستی روانشناختی با هوش معنوی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
جدول 5. بین بهزیستی روان شناختی با جهت گیری مذهبی و هوش معنوی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
متغیر |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی dF |
میانگین مجذورات |
F |
سطح معنیداری |
ضریب اثر (اتا) |
توان مشاهده |
|
بهزیستی روانشناختی |
جهت گیری مذهبی |
256086.862 |
1 |
256086.862 |
1722.494 |
0.000 |
0.83 |
1.00 |
هوش معنوی |
6572.006 |
1 |
6572.006 |
23.360 |
0.000 |
0.066 |
0.99 |
همانطور که در جدول 5 ملاحظه می کنید به ترتیب برای بهزیستی روانشناختی با جهت گیری مذهبی ضریب اثر 83/0 و توان مشاهده 100 درصد کامل یعنی 1 و سطح معنی داری 000/0>p وجود رابطه معنی داری وجود دارد. همچنین بین بهزیستی روانشناختی با هوش معنوی ضریب اثر 0.06 و توان مشاهده 0.99 وسطح معنی داری 000/0>p رابطه معنی داری وجود دارد
3-3) بین اضطراب وجودی با جهت گیری مذهبی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
3-4) بین اضطراب وجودی با هوش معنوی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
جدول 6. بین اضطراب وجودی با جهت گیری مذهبی و هوش معنوی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
متغیر |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی dF |
میانگین مجذورات |
F |
سطح معنیداری |
ضریب اثر (اتا) |
توان مشاهده |
|
اضطراب وجودی |
جهت گیری مذهبی |
10549.847 |
1 |
10549.847 |
70.960 |
0.000 |
0.17 |
1.00 |
هوش معنوی |
29944.472 |
1 |
29944.472 |
106.435 |
0.000 |
0.24 |
1.00 |
همانطور که در جدول 6 ملاحظه می کنید به ترتیب برای اضطراب وجودی با جهت گیری مذهبی ضریب اثر 17/0 و توان مشاهده 100 درصد کامل یعنی 1 و سطح معنی داری 000/0>p رابطه معنی داری وجود دارد. همچنین بین بهزیستی روانشناختی با هوش معنوی ضریب اثر 0.24 و توان مشاهده 1.00 وسطح معنی داری 000/0>p رابطه معنی داری وجود دارد
فرضیه چهارم: بین هوش معنوی با بهزیستی روان شناختی و اضطراب وجودی رابطه معنی داری وجود دارد.
جدول 7 بین هوش معنوی با بهزیستی روان شناختی و اضطراب وجودی رابطه علی معنی داری وجود دارد
مقدار |
متغیر |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی dF |
میانگین مجذورات |
F |
سطح معنیداری |
ضریب اثر (اتا) |
توان مشاهده |
بهزیستی روان شناختی |
هوش معنوی |
116523.996 |
2 |
58261.998 |
207.086 |
0.000 |
0.55 |
1.00 |
در این جدول 7 بخوبی و مشخص رابطه بین هوش معنوی و بهزیستی روان شناختی و اضطراب وجودی را در حالی نشان می دهد که سطح معنی داری با 000/0>p و البته ضریب اتا تقریبا 0.55 و توان مشاهده 100% نشان می دهد که میزان اثر هوش معنوی با بهزیستی روان شناختی و اضطراب وجودی معنی دار بود.
4-1) بین اضطراب وجودی با جهت گیری مذهبی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
4-2) بین اضطراب وجودی با هوش معنوی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
جدول 8. بین اضطراب وجودی با جهت گیری مذهبی و هوش معنوی رابطه علی معنی داری وجود دارد
متغیر |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی dF |
میانگین مجذورات |
F |
سطح معنیداری |
ضریب اثر (اتا) |
توان مشاهده |
|
اضطراب وجودی |
جهت گیری مذهبی |
10549.847 |
1 |
10549.847 |
70.960 |
0.000 |
0.17 |
1.00 |
هوش معنوی |
29944.472 |
1 |
29944.472 |
106.435 |
0.000 |
0.24 |
1.00 |
همانطور که در جدول 8 ملاحظه می کنید به ترتیب برای اضطراب وجودی با جهت گیری مذهبی ضریب اثر 17/0 و توان مشاهده 100 درصد کامل یعنی 1 و سطح معنی داری 000/0>p رابطه معنی داری وجود دارد. همچنین بین اضطراب وجودی با هوش معنوی ضریب اثر 0.24 و توان مشاهده 1.00وسطح معنی داری 000/0>p رابطه معنی داری وجود دارد
4-3) بین بهزیستی روانشناختی با جهت گیری مذهبی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
4-4) بین بهزیستی روانشناختی با هوش معنوی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
جدول 9. بین بهزیستی روانشناختی با جهت گیری مذهبی و هوش معنوی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
متغیر |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی dF |
میانگین مجذورات |
F |
سطح معنیداری |
ضریب اثر (اتا) |
توان مشاهده |
|
بهزیستی روانشناختی |
جهت گیری مذهبی |
25608.862 |
1 |
25608.862 |
1722.494 |
0.000 |
0.83 |
1.00 |
هوش معنوی |
6572.006 |
1 |
6572.006 |
23.360 |
0.000 |
0.66 |
0.06 |
همانطور که در جدول 9 ملاحظه می کنید به ترتیب برای بهزیستی روانشناختی با جهت گیری مذهبی ضریب اثر 83/0 و توان مشاهده 100 درصد کامل یعنی 1 و سطح معنی داری 000/0>p وجود رابطه معنی داری وجود دارد. همچنین بین بهزیستی روانشناختی با هوش معنوی ضریب اثر 0.06 و توان مشاهده 0.99 و سطح معنی داری 000/0>p رابطه معنی داری وجود دارد.
فرضیه پنجم: بین جهت گیری مذهبی و هوش معنوی با بهزیستی روان شناختی و اضطراب وجودی رابطه علی دو سویه معنی داری وجود دارد.
جدول 10. آزمون معنا داری تحلیل کانونی برای متغیرهای بهزیستی روان شناختی و اضطراب وجودی به عنوان متغیر وابسته و البته هوش معنوی و جهت گیری مذهبی به عنوان متغیر مستقل
نام آزمون |
مقدار (ارزش) |
F |
خطای dF |
سطح معنی داری |
آزمون اثر پیلایی |
1.16 |
204 |
660 |
0.00 |
آزمون لامبدای ویلکز |
14.56 |
1194 |
656 |
0.00 |
آزمون اثر هتلینگ |
0.05 |
543 |
658 |
0.00 |
آزمون بزرگترین ریشه روی |
0.93 |
- |
- |
- |
جدول 11. جدول ارتقای ویژه و ضرایب همبستگی کانونی
متغیر |
ارزش های ذره |
درصد |
درصد تجمعی |
ضریب همبستگی کانونی |
انحراف معیار ضرایب |
S1 |
14.35 |
98.57 |
98.57 |
0.97 |
0.93 |
همانطور که در این جدول مربوط به نشان دادن ضرایب همبستگی کانونی نیاز دارند که البته همانطور که در جدول نیز قابل مشاهده است زیرا ضریب همبستگی کانونی 0.97 است و انحراف معیار آنها 0.93 و البته ارزش ذره آنها 14.35 گزارش شده است و این بدان معناست که ضریب همبستگی کانونی در ریشه اول تقریباً 0.97 است و این یعنی رابطه بسیار اثرگذار و معنی دار است.
بحث و نتیجهگیری
فرضیه اول: بین جهت گیری مذهبی و هوش معنوی با بهزیستی روان شناختی رابطه علی معنی داری وجود دارد. نتایج حاصل از این فرضیه با یافته های تحقیقات قبلی؛ طیبه (1392)، حسیندخت،فتحی آشتیانی و تقیزاده(1392)،حمیدی، کیخسروانی ، بابامیری و دهقانی (1391)،تقی زاده، آشتیانی و حسین دخت(1392)، نجار اصل (1384)، بیانی، گودرزی و عاشور(1387)، کوئینگ (2007)، امی و پارک (2006)، پاچویک و همکاران(2005) همخوانی دارد.در تبیین یافته های حاصل از بررسی فرضیه حاضر، یونگ اولین روانکاوی بود که فهمید افکار و عقاید دینی و افسانه ها، مظاهر بینش ها و اندیشه های ژرفی هستند. از نظر وی جوهر تجربه ی دین تسلیم و تمکین در برابر نیروهایی است که نسبت به ما برتری دارند. اریک فروم در کتاب روانکاوی و دین می گوید: هیچ فرهنگی در گذشته یافت نمی شود که دین به معنای وسیع در آن جایی نداشته باشد و به نظر هم نمی رسد که در آینده فرهنگی غیر از این بتواند بوجود آید. دین عامل اصلی در زندگی بسیاری از انسانها بوده است و علت آن نیز ناشی از اثرات ایمان و باورهای دینی است (وونت، 1975، نقل از شریفی، 1381). در واقع اعتقادات مذهبی در پیشگیری اختلالات روحی و روانی نقش بسیار مهمی دارد. بنیامین راش، روان شناس مشهور می نویسد: مذهب آن قدر برای پرورش سلامت روح اهمیت دارد که هوا برای تنفس، مذهب به انسان کمک می کند تا معنای حوادث زندگی، باورهای منطقی و غیرمنطقی و طریقۀ تفکیک آنها را در زندگی و استفاده به جا و به موقع از باورهای منطقی را یاد بگیرد و در زندگی به کار بندد.
فرضیه دوم: بین جهت گیری مذهبی و هوش معنویبا اضطراب وجودی رابطه علی معنی داری وجود دارد. نتایج حاصل از این فرضیه با یافته های تحقیقات قبلی؛ صادق نصری (1381)، بازیگر (1382)، یرفی (1382) ، افضلی و درویشی (1383)، خداپناهی، خاکساربلداجی (1384)، مداحی، صمدزاده، کیخای و محمد (1390)، گرگری و فرید (1391)، رحمانی و رحمانی (1391)، رمضانی (1385)، جعفری (1388)، کارسون (2000)، بارون (2006)، امی و پارک (2006) همخوانی دارد.در تبیین یافته های حاصل از بررسی فرضیه حاضر، اریک فروم در نظریه خود دین را نیاز به پرستش و خدا را جلوه ای از نیاز انسان به کمال و گریز از دو گانگی و رسیدن به وحدت و تعادل می داند. فروم معتقد است با ایمان زیستن به معنی ثمر بخش زندگی کردن است. انسان هرگز از دو گانگی هستی خود گریز نداشته و قادر به رهایی از فکر خود نمی باشد. خود، این نعمت انسانی نیز مصیبت او شده است. زیرا او را وادار ساخته که دائماً با مسائل حل یک دگرگونی لاینحل مقابله نماید. حیات انسان از این نظر با دیگر موجودات متفاوت است، زیرا در یک حالت عدم تعادل دائمی و اجتناب ناپذیر قرار دارد. زندگی انسان نمی تواند با تکرار نحوه ی زندگی همنوعانش بگذرد. انگیزه او برای غلبه بر این جدایی درونی یک اشتیاق عذاب دهنده برای «مطلقیت» یعنی نوع دیگری از وحدت و هماهنگی است که بتواند به فاجعه جدایی او از طبیعت و از همنوعانش پایان دهد. ناهماهنگی هستی انسان موجد نیازهایی است که مراتب بالاتر و عالی تر از نیازهای حیوانی اوست. این نیازها منجر به یک انگیزه قهری جهت اعاده وحدت و تعادل بین انسان و طبیعت می شود. او می کوشد این وحدت و تعادل را از ابتدا در فکر خودش، از طریق ساختن یک تصویر ذهنی کامل از جهان اعاده نماید. این تصویر، معیار داوری او می شود و وی می تواند پاسخ این سوال ها را که در کجا قرار دارد و چه باید بکند از آن استخراج کند.اما اینگونه سیستمهای فکری کافی و وافی مقصود نمی باشد. اگر انسان شعوری غیر متجسم بود، مقصود و هدف او با یک نظام فکری جامع تحقق پیدا می کرد. اما از آنجا که کلیتی است دارای جسم و فکر، مجبور است نه تنها در بخش فکری، بلکه در فراخود زندگی و در قسمت احساسات و اعمالش نیز در برابر این دوگانگی هستی واکنش نشان دهد و برای رسیدن به یک تعادل جدید باید وحدت و یگانگی با همه ی جنبه های هستی خویش را تجربه کند. از اینجاست بلکه حاوی عناصر عاطفی و احساسی نیز می باشد و این عناصر باید در کلیه زمینه های فعالیت آنان عملاً به منصه ظهور برسد. سرسپردگی به یک هدف یا فکرو نیرویی برتر از انسان، نظیر خداوند جلوه ای است از این نیاز انسان به کمال در فراگرد هستی و دور شدن از ابهامات و دوگانگی ها.
فرضیه سوم: بین جهت گیری مذهبی با بهزیستی روان شناختی و اضطراب وجودی رابطه علی معنی داری وجود دارد. نتایج حاصل از این فرضیه با یافته های تحقیقات قبلی؛ غفرانی و همکاران (1390)، اکبری زاده، باقری، حاتمی و حاجی وندی (1390)، ظریف گلباریزدی , آقامحمدیان شعرباف , موسوی فر , معینی زاده (1389)، جعفری (1388) همخوانی دارد.نشاط و احساس خوشبختی یکی از موهبتهای الهی است که در سایه تندرستی و سلامت روانی به انسانها اعطاشده است،علاوه برآن، سلامت روانی یکی ازمهمترین عوامل مؤثر درارتقاء وتکامل انسانها محسوب میشود.ای نامر به ویژه در دانشجویان ازاهمیت بسیاری برخوردار است و تلاش برای دستیابی به زندگی مطلوب به دنبال یافتن راهی برای حیات مفیدتر و سازندهتر بودهاند.علاوه بر این جستجوی معنوی میتواند برای تندرستی و بهزیستی روانشناختی ما بسیار مهم باشد. ارسطو گفته است که «تمام افراد بشر میل به داشتن دارند» که ما یک نیاز طبیعی فهمیدن داریم. مذهب و معنویت میتوانند در این پیگیری یاری کنند. طبق نظر ایمانز ما انبوهی از هدفها داریم که به طور آرمانی به نحو معناداری مرتب شده و سازمان یافتهاند. در اینجاست که مذهب و معنویت وارد عمل میشوند. آنها به ما کمک میکنند خواستهها و امیالمان، یعنی اهدافمان را یکپارچه سازیم. بوداییها و افراد دیگری که مذاهب غربی و سنتهای تأملی را اجرا میکنند سعی میکنند وارد یک هارمونی با کیهان شوند. هدف آنان این است که با جهان یکی و در آرامش باشند. چنین آرمانی میتواند بسیار مهم باشد و یکی و در آرامش باشند. چنین آرمانی میتواند بسیار مهم باشد و برای تمام سایر تعقیبها نظم ایجاد کند. هدف «انسان خوب» بودن یا اجرای اصل «با دیگران همان گونه عمل کن که دوست داری با تو عمل شود» میتواند نظم به وجود آورد و تمام هدف های کوچکتر را در خود جای دهد. مذهب و معنویت میتوانند به حیات نظم بدهند.
فرضیه چهارم: بین هوش معنوی با بهزیستی روانشناختی و اضطراب وجودی رابطه علی معنی داری وجود دارد.
نتایج حاصل از این فرضیه با یافته های تحقیقات قبلی؛ حسیندخت،فتحی آشتیانی و تقیزاده(1392)، نجار اصل (1384)، کوئینگ (2007) ، راجر، فالاتو و جنیفر(2005)،همخوانی دارد.امروزه معنویت به عنوان مهمترین جنبه ای انسانی در نظر گرفته می شود. علت پدیداری حالت خشوع در فرد که موجب کاش فشارها و اضطراب ها در فرد می شود، آن است که فرد به مثابه انسان از آن جهت که انسان است و نه از آن جهت که فرد است، خود را در مقابل عظمت و شکوه بی مانندی می بیند که در تمام موجودات عالم ساری و جاری است و از طرف دیگر، وقتی که به خویش نظر می کند خود را سراسر عجز و نقص و حقارت می بیند و طبیعی است که این موجود حقیر در مقابل چنین عظمتی راهی جز خشوع مطلق ندارد. و اما اضطراب و تشویش بر فرد علل مختلفی می تواند داشته باشد، مهمترین این علل همان پرسش ها و معضله های بنیادین وجودی است که ذهنیت فرد را به طور کامل به خود مشغول می کند. این پرسش ها از آنجایی که در حقیقت، از بنیاد عالم و حاق وجود تحقیق می کنند و نیز به نوعی دیگر از بنیادهای زندگی انسانی به معنای مطلق تفحص می نمایند، به قدری سهمگین هستند که انسان را دچار اضطراب دردناک و عمیقاً رنج آوری می کنند. زیرا حقیقت وجود با ذات فرد نسبت مستقیم و بی واسطه برقرار می نماید که از تجربه این نسبت وجودی است که ذات انسان در عمیق ترین لایه های خود، دستخوش دگرگونی و تشویش و اضطراب می شود و این اضطراب تمام وجود فرد را در بر می گیرد.
فرضیه پنجم: بین هوش معنوی و جهت گیری مذهبی با بهزیستی روانشناختی و اضطراب وجودی رابطه معنی درای وجود دارد. نتایج حاصل از این فرضیه با یافته های تحقیقات قبلی؛ غفرانی و همکاران (1390)، اکبری زاده، باقری، حاتمی و حاجی وندی (1390)، ظریف گلباریزدی , آقامحمدیان شعرباف , موسوی فر , معینی زاده (1389)، جعفری (1388)،نجار اصل (1384)، کوئینگ (2007)، راجر، فالاتو و جنیفر(2005)،همخوانی دارد.عصری که در آن زندگی می کنیم عصر سرعت، فرصت، تکنولوژی در حال پیشرفت و انفجار اطلاعات، ارتباطات پیچیده انسانی و ناپایداری در روابط انسانها، عصر اختلالات وتنوع مشکلات روانی نام گذاری شده است. نتیجه این روند از یک سو بروز استرسها، اضطرابها، افسردگیها، خشونتها، وجود انسانهایی با روان های به هم ریخته و از سوی دیگر جوامع شاهد نسلی با ویژگیهایی از جمله: زودرنج، کمحوصله، ناامید، دارای احساس خودکم بینی و خود بزرگ بینی، دارای روحیات پرخاشگری و ... خواهند بود.اخیراً روان شناسان سازه ای را به عنوان عامل مهم تاثیر گذار بر سلامت روان به نام هوش معنوی[28] معرفی کرده اند که توجه و علاقه جهانی را برانگیخته است.هوش معنوی سازه های هوش و معنویت را درون یک سازه جدید ترکیب می کند. دین و معنویت و ارتباط با خالق هستی راهی است که بشر پس از قرنها جدایی از آن دوباره به سوی آن بازگشته و به توانایی های عمیق و کارساز آن در مبارزه با مشکلات زندگی جدید که اضطراب هم یکی از ثمرات آن است پی برده است. مذهب یک وسیله مفید برای تامین بهداشت روانی و ابزاری برای رسیدن به کمال و سعادت است. همچنین می توان بیان داشت که هم اکنون بشر با ورود به هزاره سوم حیات مدون خویش دریافته است که بازگشت به معنویت و نیز دنیای درونی خویش و ارتباط با خداوند جاودانه و مطلق و ارزشهای اصیل بشریت تنها راه نجات بخش وی از آشفتگی و جنجال های ساخته دست خویش است و می تواند به این عوامل چون سپری در برابر استرس و فشارهای روانی چون اضطراب، پرخاشگری و سایر معضلات بنگرد و از آنها بهره جوید. در پایان، میتوان گفت که مذهب میتواند چارچوبی را برای نظام روانشناختی فرد فراهم کند که او را از طریق تقویت نیروی خویشتنداری به حالتی پایدار در عواطف و هیجاناتش سوق دهد. همچنین چنانچه باورها، اعتقادات و مناسک مذهبی به شکل درونی در ساختار روانی افراد قرار گیرد، میتواند دستکم وحدتیافتگی فرد را تضمین کند و سلامت روانی وی را فراهم نماید.